Spis treści:
- Polska wigilia dawniej i dziś. Dawne wierzenia i obrzędowość
- Dzielenie się opłatkiem
- Zdobienie choinki
- Wigilijne prezenty – prezenty pod choinką
- Gody, Kolędy, Jasełka
- Kolędy, pastorałki, kantyczki
- Wieczerza wigilijna – potrawy wigilijne
- Wigilia
Najważniejszym momentem wigilijnej wieczerzy jest dzielenie się opłatkiem.
Opłatek wigilijny. Patriarchalny zwyczaj powstały w dawnych wiekach na południu Europy, który polegał na wzajemnym obdarowywaniu się przez wiernych i duchowieństwo eulogiami – chlebem nieofiarnym – w Polsce przekształcił się w zwyczaj odrębny i jedyny. Tak ściśle jest związany z Polską i tak głęboko zapadł w serce każdego Polaka, że ma dla niego znaczenie niemal mistyczne, nie dające się wytłumaczyć argumentami rozumowymi, obyczajowymi ani nawet religijnymi.
Polaka żadne przeszkody, nawet wojna, atak, strzelanina nie może powstrzymać w świętą noc wigilijną od przepięknej tradycji…
A w twierdzy, przy stołach okrytych sianem, oblężeni łamali się opłatkiem…
Życzyli sobie tedy pomyślności wzajem, długich lat lub niebieskiej korony i taka ulga spadła na serca wszystkie, jakby już bieda minęła. A było przy przeorze jedno krzesło próżne, przed którym stał talerz, na którym bielała paczka opłatków, niebieską wstążeczką obwiązana…
Henryk Sienkiewicz: „Potop”
Z dawnych czasów eulogii, kiedy kościoły na znak prawowierności i łączności posyłały sobie poświęcone chleby, wywodzi się też zapewne polski zwyczaj posyłania opłatka osobom bliskim, a nieobecnym przy stole wigilijnym. Znaczenie opłatka w polskiej tradycji wigilijnej najlepiej chyba objaśnił dziewiętnastowieczny poeta, pisząc:
Do siego roku życząc panu bratu
Kiedy w rozłące pędzim dni ostatek
(Choć dziś ten zwyczaj obojętny światu)
szlę ci opłatek.
Dla nas on zawsze świętość wyraża:
Pamiątkę łaski udzielonej z nieba
A oprócz skarbu branego z ołtarza
własny kęs chleba.
Ojców naszych obyczaj prastary
Rodzinnej niwy maluje dostatek
Symbol braterstwa, miłości i wiary
święty opłatek
Kajetan Kraszewki: „Z opłatkiem”
Historia naszego narodu – na ogół tragiczna w ostatnich dwustu latach – sprawiła, że różne wyroki i „ukazy” skazywały Polaków na Sybir, do obozów koncentracyjnych, na emigrację, ale zawsze i wszędzie w noc wigilijną zbierali się Polacy, żeby okazać sobie łączność i wzajemną miłość, żeby przełamać się opłatkiem:
Łamię się z Wami dziś opłatkiem białym,
Wy wszyscy moi dalecy czy bliscy,
Wy, co za błędnej gwiazdy ideałem,
po świecie się rozprószyli całym,
Wy, co pijecie z rzek lodowych zdroi
ducha nie dając pod troski nawałem,
Wy, wierni, mocni, wytrwali – wy wszyscy
których rząd jasny przed wzrokiem mi stoi,
związani ze mną węzłem wiecznie trwałym
z Wami się łamię dziś opłatkiem białym
Dla tego, co nam w nędz i trosk powodzi
zostaje jasnym, czystym i wspaniałym
Łamię się z Wami dziś opłatkiem białym.
M. Ilnicka: „oPŁATEK WIGILIJNY”
Zawsze i wszędzie Polacy przypominali sobie:
Pamiętaj, będą ludzie smutni, opuszczeni,
niepotrzebni nikomu –
i nikt z nimi słowa nie zamieni
nie zaprosi do swego domu,
Weź do ręki biały opłatek,
Choćbyś nawet nie miał go z kim dzielić
i życz szczęścia całemu światu:
niech się wszystkie serca rozweselą.
Z. Kunstman: „W dzień Bożego Narodzenia”
W innych krajach zwyczaj dzielenia się opłatkiem nie jest znany. I chociaż żelazorytnictwo opłatkowe (czyli wyrabianie ozdobnych form do pieczenia opłatków) jest pochodzenia obcego, to Polska jest jedynym krajem, w którym kowal i rzemieślnik podnieśli tą dziedzinę do godności sztuki i stworzyli nowy, przepiękny dział grafiki. Obce wzory przeniesione do Polski zmieniono w nową i oryginalną formę, łącząc ją ściśle z polskim folklorem. Najstarsze z tych, które się zachowały, opłatki pochodzą z XVII wieku i są bezcennym dokumentem obyczajowym, dawnej architektury (przedstawiano na nich kościoły, zamki i całe miasta), dawnego folkloru i obyczajów. Do tej pory zachował się zwyczaj ozdabiania paczek opłatków. Poszczególne porcje opłatków ujmuje się w papierowe opaski przedstawiające sceny szopki betlejemskiej, pokłon Trzech Króli. Opaski spinano z wierzchu misternie wyciętą złotą lub srebrną gwiazdką. Opłatki wyrabiane były w kościołach i klasztorach, wypiekano je lejąc bardzo rzadkie ciasto pszenne w żelazne foremki odznaczające się artyzmem i subtelnością rysunku rżniętego w metalu na ich ściankach. W Warszawie najsłynniejsze były kolorowe opłatki z kościoła Bernardynów. Takimi opłatkami, jak wynika z listy Fryderyka, dzielono się w czasie wigilii w mieszkaniu państwa Szopenów na Krakowskim Przedmieściu.
Dzielenie się opłatkiem rozpoczynał zawsze pan domu, w jego zastępstwie najstarszy syn, a potem każdy z obecnych musiał ułamać u drugiego kawałek opłatka i zarazem podać mu swój do ułamania. Gdy się wszyscy tak podzielili składając sobie jednocześnie życzenia i żegnając się krzyżem, można było zasiadać do wigilijnej wieczerzy.
Po wieczerzy wigilijnej zawsze zostaje wiele opłatków. Niegdyś – jak pisze Gloger – przed choinką
był w Polsce zwyczaj wieszania u powały w wigilię gwiazdek zrobionych z różnokolorowych opłatków na pamiątkę Gwiazdy
Z resztek opłatków robiono tzw. „światy” lub „wilijki”, które były główną ozdobą wigilijnych podłaźników. Przebogata polska fantazja i zręczność ludowych artystów wyczarowała z tego delikatnego materiału rzeczy naprawdę niezwykłe. Zwyczaj robienia „światów” z opłatków znany był najpierw w szlacheckich dworach, a stamtąd przedostał się na wieś.
